Dit materiaal sluit aan bij het thema 'ouderen en cultuur'. Het kan in lessen, colleges, practica, trainingen, wijkbijeenkomsten en andere gelegenheden gebruikt worden als appetizer, illustratie, discussie- en/of achtergrondmateriaal.

Cultuurparticipatie goed voor welzijn en gezondheid ouderen

• Tuinkunstproject: Door het aanbrengen van houten, kunststof of metalen versieringen wordt de tuin van woonzorgcentrum Humanitas De Leeuwenhoek opgevrolijkt. De objecten – vogels, vlinders, maskers en beschilderde bloembakken – worden beschilderd door de bewoners en ouderen uit de buurt. De tuin wordt hierdoor ook meer hun eigen plek. En andere bewoners en bezoekers kunnen ook van deze verfraaiing genieten.
• Creatieve maatjes: In elke wijk van Kerkrade is aandacht voor een specifieke kunstvorm zoals schilderen, beeldhouwen, boetseren. De welzijnsorganisaties werven deelnemers. Cursisten van het kunstencentrum leiden de groepen, zij staan op hun beurt weer onder leiding van een aantal kunstdocenten. Op deze wijze brengt het project mensen in de wijk bij elkaar als ‘creatief maatje’.
• BREI: BREI is een kunstproject waarbij buurtbewoners onder leiding van theatermakers tijdens een wekelijkse brei-avond breien aan een theaterdecor. Vervolgens wordt in de geheel gebreide vormgeving een voorstelling gemaakt. Belangrijk uitgangspunt is mensen te betrekken die niet vanzelfsprekend in aanraking komen met kunst. Daarnaast is BREI een ontmoeting tussen generaties.

Drie inspirerende voorbeelden uit een lange reeks van sociaal-artistieke projecten voor, met en door ouderen en andere generaties. Ze zijn te vinden op de website Lang Leve Kunst, een meerjarenprogramma dat meer aandacht vraagt voor het thema ouderen en cultuurparticipatie in Nederland. In 2015 zijn drie miljoen Nederlanders 65 jaar of ouder. Cultuurparticipatie heeft een belangrijk positief effect op de vitaliteit, de gezondheid en het welzijn van ouderen (Hortulanus et al., 2012). In het Nederlandse Social Art Lab hebben professionals, beleidsmakers, onderzoekers, vrijwilligers en kunstenaars vanuit verschillende achtergronden en sectoren de maatschappelijke waarde onderzocht van sociaal-artistieke projecten, ook wel community art genoemd. Dit resulteerde in een Position Paper over de waarde van sociaal-artistieke projecten voor het bereiken van sociale doelen als empowerment van kwetsbare burgers of het verbeteren van leefbaarheid in wijken (Movisie, 2014).

Kunst ontregelt, verrast, daagt uit en verbindt
Met het groeien van de groep ouderen in onze samenleving doen zich nieuwe kansen voor. Ook de transities in het sociaal domein bieden kansen; zij vragen immers een hoge mate van creativiteit en innovatie. Kunst kan daarbij helpen. Kunst in al zijn vormen heeft de eigenschap om zichzelf en de samenleving voortdurend tegen het licht te houden, te vernieuwen en te verrassen. Kunst kan een bindmiddel zijn in culturen en gemeenschappen, verschillen overbruggen en insluiting bevorderen. Kunst kan bijdragen aan begrip, bewustzijn en nieuwe betekenisverlening. Samenwerking tussen de zorg- en welzijnssector en de culturele sector ligt voor de hand (Trienekens et al., 2011). Sociaal-artistieke projecten helpen mensen om in hun eigen kracht te staan, maken hen mondig en geven hen kansen om de samenleving mede vorm te geven (Movisie, 2014).

Voorwaarden voor succes
Wat zijn de randvoorwaarden voor een succesvol community-art-project?

• Een goede samenwerking tussen gemeenten, zorginstellingen en kunstenaars. Daarvoor moeten de partijen over de grenzen van hun eigen sector heen kijken en de handen ineenslaan. Alle drie de partijen beschikken over hun eigen kracht. Kunstenaars bieden een spiegelfunctie, positieve benadering en out of the box denken. Sociale professionals dragen bij aan deze sociaal-artistieke projecten door hun kennis en netwerk. Beleidsmakers kunnen kaders bieden waarbinnen contact, dialoog en creativiteit mogelijk zijn.
• Projectleiders in organisaties zijn van belang om de kar te trekken. Zij verbinden kunstenaars met organisaties en zorgen voor bekendheid van de sociaal-artistieke projecten.
• De manier van financiering. Fondsen en ook gemeenten moeten meer inzetten op meerjarige projecten.
• Het delen van successen. Met voorbeelden van succesvolle projecten, kun je nieuwe financierders bereiken (www.movisie.nl/artikel/wat-maakt-sociaal-artistiek-project-succesvol).

Filmtip: Kijk in mijn ogen
De film Kijk in mijn ogen laat een dansvoorstelling zien waarin ouderen en kinderen elkaar ontmoeten. Een bijzonder project waarin jong en oud door aanraking en dans met elkaar in contact worden gebracht. De kinderen en de ouderen prikkelen elkaar, worden nieuwsgierig gemaakt en overwinnen drempels. De film laat zien dat dans een krachtig middel is, ook in het werken met minder vitale ouderen. Het project biedt ruimte aan alle bewoners, ook degenen met dementie (www.cinemasenior.nl/kijk-mijn-ogen).

Wijktheater, Forumtheater, Beeldentheater
Nederland kent een lange traditie op het gebied van emancipatorisch theater. Een groep die al jaren aan de weg timmert is Stut Wijktheater te Utrecht. Stut maakt theatervoorstellingen over maatschappelijke onderwerpen, gebaseerd op de verhalen en ervaringen van de spelers. Dit zijn geen professionele acteurs, maar (veelal kwetsbare) mensen die niet of nauwelijks met theater te maken hebben en die hun eigen verhaal willen delen. De voorstellingen worden gespeeld in theaters, buurthuizen, wijkcentra, personeelskantines, scholen en op allerlei andere plaatsen (www.stut.nl).

Een ander voorbeeld is Formaat Rotterdam. Formaat zet theatrale werkvormen in om volwaardige participatie van alle burgers en democratische omgangsvormen te stimuleren. Zoals met Forumtheater, waarbij het publiek kan inspringen om de afloop van scènes te beïnvloeden en wordt aangezet tot dialoog. En met beeldentheater, waarbij met levende beelden wordt gecommuniceerd en mensen worden geholpen bij het analyseren van situaties waarin zij zich belemmerd voelen in hun mens-zijn (www.formaat.org).

Tips verder verkennen
Op de websites van Cal-xl, het Landelijk Kennisinstituut Cultuureducatie en Amateurkunst (LKCA) en Movisie is veel informatie te vinden over community-art-projecten in relatie tot ouderen. Gebruikers kunnen onder andere projecten en programma’s bekijken, checklists downloaden en toegang vinden tot relevante socialemediakanalen.

• Lang Leve Kunst, een meerjarenprogramma dat cultuurparticipatie door ouderen wil stimuleren: www.langlevekunst.nl.
• Cal-xl: www.cal-xl.nl.
• LKCA kennisdossier Cultuur en ouderen: www.lkca.nl/kennisdossiers/ouderen
• Movisie: www.movisie.nl/zoeken/sociaal%20artistieke%20projecten

Tips om verder te lezen

• Cleveringa, S. (2012). Cultuur nieuwe stijl, praktijkboek community arts en nieuwe cultuurfuncties. Amsterdam: PCK publishing.
• Hortulanus, R., Jonkers, M. en D. Stuyvers (2012). Kunstbeoefening met ambitie. Naar een lokaal stimulerings­ en facilterings programma voor kunstbeoefening door ouderen. Utrecht: LESI.
• Movisie (2014). Social art lab, Position Paper. De maatschappelijke waarde van sociaal artistieke projecten. Utrecht: Movisie.
• Raad voor Cultuur (2015). Ouderen en cultuur. Een kwestie van waarde(n). Den Haag: Raad voor Cultuur.
• Trienekens, S., Dorrestein, W. en D. Postma (2011). Culturele interventies in Krachtwijken. Amsterdam: Hogeschool van Amsterdam.